احمد بن عمر خصافخَصّاف، احمدبن عمر (عمرو)، خَصّاف، احمدبن عمر (عمرو)، کنیه‌اش ابوبکر، محدّث و فقیه حنفی قرن سوم است. ۱ - مشخصاتاو در حدود ۱۸۱ متولد شد. محل تولدش معلوم نیست. از نام فارسیِ جد او (مُهَیر یا مِهران) چنین برمی‌آید که وی ایرانی‌تبار بوده است. علوم دینی را از پدرش عُمَر (یا عَمْرو) بن مُهَیر (یا مِهران) شیبانی که شاگرد حسن‌بن زیاد لؤلؤی (متوفی ۲۰۴؛ از شاگردان ابوحنیفه) بودــ فراگرفت. [۱]
ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج۱، ص۲۵۹.
[۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۲۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱-۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۳]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج۱، ستون ۸۲۴، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
از لقبش خَصّاف به‌معنای نعل‌کوب یا پینه‌دوز [۴]
ذیل «خصف»، خلیل‌بن احمد، ج۴، ص۱۸۸، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
می‌توان شغل خانوادگی او را حدس زد. در منابع وی را «حاسب» و «فارض» ذکر کرده‌اند، زیرا به دانش حساب و مواریث (فرایض) آگاه بوده است. ۲ - فعالیت اجتماعیخصّاف مورد توجه عباسیان (حک: ۱۳۲ـ۶۵۶) قرار گرفت و ابتدا برای مدت کمی در دوره المعتزّباللّه و بعد در دوره کوتاه خلافت المهتدی باللّه قاضی شد. کتاب الخراج را برای المهتدی نوشت. پس از کشته شدن خلیفه، خانه خصّاف خراب و کتابهایش غارت شد. او از کسانی چون مُسدّدبن مُسَرْهَد، وَهْب‌بن جَریر، ابوعامر عَقَدی، واقدی و قَعْنَبی حدیث شنید. خصاف در بحث اعتقادی خَلق یا قِدَم قرآن که از مباحث رایج روزگار او بودــ به خلق قرآن معتقد بود و ازاین‌رو او را از جَهْمیه دانسته‌اند. او بسیار عابد بود، از دسترنج خویش ارتزاق می‌کرد و از مواهب حکومتی بهره‌ای نداشت. وی در ۲۶۱ در بغداد از دنیا رفت [۵]
طبری، تاریخ (لیدن)، ج۱، ص۱۶۸۴.
[۶]
ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج۱، ص۲۵۹.
[۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۲۳-۱۲۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱-۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۸]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۶۱ـ۲۸۰ ه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۹]
صفدی، اعیان العصر، ج۷، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
[۱۰]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۲۳۰، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۳ - علمیتدر آثار حنفیانِ پس از او، به اقوال فقه ی او بسیار استناد شده است؛، [۱۱]
کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۲]
محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۵، ص۱۸۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳]
محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۵، ص۲۲۵، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۴]
محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱۷، ص۳۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۵]
محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱۷، ص۹۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
علاءالدین سمرقندی متوفی ح۵۳۹؛، [۱۶]
محمدبن احمد سمرقندی، تحفة‌الفقهاء، ج۲، ص۱۶۰، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
ابوبکر کاسانی (متوفی ۵۸۷؛ [۱۷]
کاسانی، ج۴، ج۴، ص۲۴ـ۲۵، ص۳۳، ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
و ابن‌نجیم مصری (متوفی ۹۷۰؛. [۱۸]
ابن‌نجیم مصری، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۳، ص۱۹۶، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۹]
ابن‌نجیم مصری، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۳، ص۲۴۱، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
طوری در تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق از خصّاف با لقب امام یاد کرده و به اقوال فقهی او در ادب‌القاضی بسیار استناد جسته است. [۲۰]
محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، در ابن‌نجیم، ج۷ـ۹.
[۲۱]
محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۱، ص۴۴، در ابن‌نجیم، ج۷ـ۹.
[۲۲]
محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، در ابن‌نجیم، ج۷ـ۹.
۴ - آثارخصّاف دارای آثار متعددی بود که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: (کتاب) الحِیَل، احکام الوقوف (الوقف)، ادب‌القاضی، الرِضاع، النَّفَقات، الشروط الکبیر، الشروط الصغیر، الوصایا، المحاضر و السِّجلّات، اقرارالورثه بعضهم لبعض، العصیر و احکامه ذرع‌الکعبة و المسجد و القبر. [۲۳]
ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج۱، ص۲۵۹.
[۲۴]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۱۶۱، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
البته فقط شماری از این آثار امروزه در دسترس است. از جمله کتاب الحیل که ابتدا با عنوان کتاب الحیل و المخارج در ۱۸۹۶ در قاهره منتشر شد و بعدها به کوشش یوزف شاخت، مستشرق آلمانی، در ۱۳۰۲ش/ ۱۹۲۳ در هانوفر انتشار یافت. [۲۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۴۹، ج۱ـ۲.
به نظر شاخت این کتاب احتمالا در قرن چهارم نوشته شده و بعدها به خصّاف نسبت داده شده است. در کتابخانه دولتی برلین (نام جدید کتابخانه سلطنتی برلین ) نسخه‌ای خطی از آن با عنوان کتاب الحیل و المخارج موجود است. در این نسخه، چاره‌جوییهای شرعی در ابواب مختلف فقهی مانند بیع ، اجاره ، طلاق و شفعه مطرح شده است. بر این کتاب، کسانی چون شمس‌الائمه حلوانی، شمس‌الائمه سرخسی و محمدبن محمود معروف به خواهرزاده شرح نوشته‌اند. [۲۶]
حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون۶۹۵.
[۲۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۵۷۷ـ۵۷۸، ج۱ـ۲.
[۲۸]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۲، ستون ۷۶، ج۱ـ۲.
[۲۹]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۲، ستون۱۲۵، ج۱ـ۲.
کتاب الوقف (الوقوف/ الاوقاف)، از کهن‌ترین رساله‌ها درباره وقف است که در ۱۳۲۲/۱۹۰۴ در قاهره منتشر شد. همچنین کتاب النفقة به کوشش ابوالوفاء افغانی در حیدرآباد (۱۳۴۹/ ۱۹۳۰) منتشر شده است. بر کتابِ ادب القاضی فقهای مشهور حنفی شرح نوشته‌اند، از جمله ابوبکر جصاص، علی‌بن حسین سُغدی، سرخسی، حلوانی، خواهرزاده، قاضی‌خان اوزجندی و حسام‌الدین عمربن عبدالعزیز بخاری (متوفی ۵۳۶) که شرح اخیر با تحقیق محیی هلال سرحان (بغداد ۱۹۷۷ـ۱۹۷۸) به‌چاپ رسید. [۳۰]
حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۴۶ـ۴۷.
[۳۱]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۶۷، ج۱ـ۲.
[۳۲]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۲۸۰، ج۱ـ۲.
[۳۳]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۴۵۲، ج۱ـ۲.
[۳۴]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون۷۸۳، ج۱ـ۲.
حاجی‌خلیفه (متوفی ۱۰۶۷؛ [۳۵]
حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون۱۳۹۵.
اثری به نام کتاب الاقالة و بغدادی (متوفی ۱۳۳۹؛ [۳۶]
حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۴۹.
کتابی با نام کتاب الخصال نیز به خصّاف نسبت داده‌اند، ولی در دیگر منابع به‌ویژه منابع متقدم چنین انتسابی دیده نمی‌شود. به‌احتمال زیاد این مؤلفان خصّاف را با احمدبن عمر خَفّاف (فقیه شافعیِ قرن چهارم) که اثری به نام الخصال داشته [۳۷]
ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص۱۲۲، چاپ خلیل میس، بیروت (بی‌تا).
اشتباه گرفته‌اند، چنان‌که حاجی‌خلیفه هم در یک مورد [۳۸]
حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون ۱۴۱۶.
مرتکب این اشتباه شده است.۵ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۲) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶. (۳) ابن‌نجیم مصری، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۴) ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست. (۵) ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، چاپ خلیل میس، بیروت (بی‌تا). (۶) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱ـ۲. (۷) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۸) حاجی‌خلیفه. (۹) خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹. (۱۰) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۶۱ـ۲۸۰ ه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۱) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱-۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۲) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۱۳) محمدبن احمد سمرقندی، تحفة‌الفقهاء، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۱۴) محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۵) صفدی، اعیان العصر. (۱۶) طبری، تاریخ (لیدن). (۱۷) محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، در ابن‌نجیم، ج۷ـ۹؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن عمر خصاف»، شماره۷۰۸۸. |